Karl Marx - Αιτίες που αντιδρούν (στην πτωτική τάση του γενικού ποσοστού κέρδους)

Κάρλ Μάρξ, Το Κεφάλαιο-3ος Τόμος, μετάφραση Παναγιώτη Μαυρομάτη, Σύγχρονη Εποχή, 1978.

Αιτίες που αντιδρούν (σ.σ, στην Πτωτική Τάση του Γενικού Ποσοστού Κέρδους)
Αν πάρουμε υπόψη την τεράστια ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνικής εργασίας, έστω στα τελευταία μόνο 30 χρόνια, και τη συγκρίνουμε με όλες τις περιόδους που προηγήθηκαν, αν πάρουμε ιδίως υπόψη την τεράστια μάζα πάγιου κεφαλαίου, που, εκτός από τις καθεαυτό μηχανές, μπαίνει στο σύνολο του κοινωνικού προτσές παραγωγής, τότε στη θέση της δυσκολίας, που έχει ως τώρα απασχολήσει τους οικονομολόγους, της δυσκολίας να εξηγήσουν την πτώση του ποσοστού του κέρδους, μπαίνει η αντίστροφη δυσκολία, η δυσκολία να εξηγήσουν, γιατί η πτώση αυτή δεν είναι μεγαλύτερη ή γρηγορότερη. Πρέπει να μπαίνουν στο παιχνίδι επιδράσεις που αντιδρούν, επιδράσεις που ματαιώνουν και αίρουν το αποτέλεσμα του γενικού νόμου και του δίνουν μόνο τον χαρακτήρα μιας τάσης. Αυτός είναι ο λόγος, που την πτώση του γενικού ποσοστού του κέρδους την χαρακτηρίσαμε τάση πτώσης (tendenzieller Fall)-(σ.σ εδώ ο Μάρξ θέτει το ζήτημα της της ιστορικής ενεργοποίησης του νόμου, πέραν της λογικής εξέτασής του, με γνώμονα τις ''αιτίες που αντιδρούν'' στην πτωτική τάση): Οι γενικές από αυτές τις αιτίες είναι οι παρακάτω:
1. Άνοδος του βαθμού εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης (σ. 293).
''Ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργασίας, η ιδιοποίηση υπερεργασίας και υπεραξίας ανεβαίνει ιδίως με την παράταση της εργάσιμης μέρας και με την εντατικοποίηση της εργασίας''.
2. Συμπίεση του μισθού της εργασίας κάτω από την αξία της εργασιακής δύναμης (σ. 297).
3. Φτήναιμα των στοιχείων του σταθερού κεφαλαίου (σ. 297).
4. Ο σχετικός υπερπληθυσμός (σ. 298).
Η δημιουργία του σχετικού υπερπληθυσμού είναι αδιαχώριστη από την ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας και επιταχύνεται από την ανάπτυξη αυτή, που εκφράζεται με τη μείωση του ποσοστού κέρδους. Ο σχετικός υπερπληθυσμός προβάλλει τόσο πιο χτυπητά σε μια χώρα, όσο πιο αναπτυγμένος είναι σ'αυτήν ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής. Ο σχετικός υπερπληθυσμός με τη σειρά του αποτελεί την αιτία, από τη μια μεριά, για το ότι σε πολλούς κλάδους παραγωγής συνεχίζεται η λίγο-πολύ ατελής υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο και συνεχίζεται περισσότερο χρόνο από ό,τι ανταποκρίνεται από πρώτη ματιά στο γενικό επίπεδο ανάπτυξης. Αυτό είναι συνέπεια της φτήνιας και του μεγάλου αριθμού των διαθέσιμων ή διωγμένων από τη δουλειά τους μισθωτών εργατών και της μεγαλύτερης αντίστασης που προβάλλουν μερικοί κλάδοι παραγωγής, λόγω της φύσης τους, στη μετατροπή της χειρωνακτικής εργασίας σε εκμηχανισμένη εργασία.Από την άλλη μεριά, δημιουργούνται νέοι κλάδοι παραγωγής, και ιδιαίτερα κλάδοι παραγωγής ειδών πολυτελείας, κλάδοι που βασίζονται ακριβώς σε κείνον τον διωγμένο, συχνά λόγω υπεροχής του σταθερού κεφαλαίου, από άλλους κλάδους παραγωγής, περίσσιο πληθυσμό και που, με τη σειρά τους, βασίζονται στην υπεροχή του στοιχείου της ζωντανής εργασίας και μόνο σιγά-σιγά περνούν από τον ίδιο βαθμό, που περάσαν οι άλλοι κλάδοι παραγωγής (σ.σ βλ. πέρασμα σε υπηρεσίες, και αυτοματοποίηση των υπηρεσιών σήμερα, με αποτέλεσμα ο σχετικός υπερπληθυσμός να ισοδυναμεί με δομική ανεργία παρά την όποια μεγέθυνση). Και στις δυο περιπτώσεις το μεταβλητό κεφάλαιο αποτελεί σημαντικό μέρος του συνολικού κεφαλαίου, ο δε μισθός εργασίας βρίσκεται κάτω από το μέσο όρο, έτσι που σ'αυτούς τους κλάδους παραγωγής να στέκουν σε ασυνήθιστα υψηλό επίπεδο και το ποσοστό της υπεραξίας και η μάζα της υπεραξίας. Και επειδή το γενικό ποσοστό κέρδους σχηματίζεται με την ισοφάριση των ποσοστών του κέρδους σχηματίζεται με την ισοφάριση των ποσοστών του κέρδους των διάφορων κλάδων
παραγωγής, εδώ η ίδια αιτία, που γεννά την τάση πτώσης του ποσοστού του κέρδους, προβάλλει ξανά ένα αντίβαρο ενάντια σ'αυτή την τάση που λίγο-πολύ παραλύει την αποτελεσματικότητά της (σ. 298-299)
5. Το εξωτερικό εμπόριο (σ. 299).
''Εφόσον το εξωτερικό εμπόριο φτηναίνει ενμέρει τα στοιχεία του σταθερού κεφαλαίου και ενμέρει τα αναγκαία μέσα συντήρησης, στα οποία μετατρέπεται το μεταβλητό κεφάλαιο, επιδράει ανοδικά στο ποσοστό του κέρδους, γιατί ανεβάζει το ποσοστό της υπεραξίας και κατεβάζει την αξία του σταθερού κεφαλαίου. Επιδράει γενικά μ'αυτή την έννοια, γιατί επιτρέπει τη διεύρυνση της κλίμακας της παραγωγής. Έτσι, από τη μια, επιταχύνει τη συσσώρευση, από την άλλη, όμως, και τη μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου έναντι του σταθερού και γι'αυτό επιταχύνει την πτώση του ποσοστού κέρδους''.
6. Αύξηση μετοχικού κεφαλαίου (σ. 303).
''[...] Με την πρόοδο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, που συμβαδίζει με επιταχυνόμενη τη συσσώρευση, ένα μέρος του κεφαλαίου υπολογίζεται και χρησιμοποιείται μόνο σαν τοκοφόρο κεφάλαιο"
''[...] Εξάλλου, μια και το ποσοστό της αξιοποίησης του συνολικού κεφαλαίου, το ποσοστό του κέρδους, αποτελεί το κίνητρο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής (ακριβώς όπως η αξιοποίηση του κεφαλαίου αποτελεί το μοναδικό της σκοπό), η πτώση του ποσοστού του κέρδους επιβραδύνει το σχηματισμό καινούργιων αυτοτελών κεφαλαίων και εμφανίζεται έτσι απειλητική για την ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής, προάγει την υπερπαραγωγή, την κερδοσκοπία, τις κρίσεις, την εμφάνιση περίσσιου κεφαλαίου, παράλληλα με τον περίσσιο πληθυσμό. Οι οικονομολόγοι, λοιπόν, που, όπως ο Ρικάρντο, θεωρούν απόλυτο τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, νιώθουν εδώ ότι αυτός ο τρόπος παραγωγής δημιουργεί φραγμό στον ίδιο τον εαυτό του, και γι'αυτό αποδίδουν το φραγμό αυτό όχι στην παραγωγή, αλλά στη φύση (στη διδασκαλία για την γαιοπρόσοδο). Το κύριο, όμως, που τους κάνει να τρομάζουν μπρος στο μειωνόμενο ποσοστό του κέρδους, είναι η διαίσθηση ότι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σκοντάφτει σ'έναν φραγμό, που δεν έχει καμιά σχέση με την παραγωγή του πλούτου σαν τέτοιου. Και αυτός ο ιδιόμορφος φραγμός μαρτυράει τον περιορισμένο στο χρόνο και τον ιστορικό, παροδικό μόνο χαρακτήρα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Μαρτυράει ότι δεν αποτελεί απόλυτο τρόπο παραγωγής για την παραγωγή του πλούτου, ότι μάλλον σε μια ορισμένη βαθμίδα έρχεται σε σύγκρουση με την παραπέρα ανάπτυξή του'' )σ. 306).
''Τρία κύρια γεγονότα της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής:
1) Συγκέντρωση των μέσων παραγωγής σε λίγα χέρια, με αποτέλεσμα να παύουν να είναι ιδιοκτησία των άμεσων εργατών και μετατρέπονται αντίθεση σε κοινωνικές δυνάμεις της παραγωγής [...]
2) Οργάνωση της ίδιας της εργασίας σαν κοινωνικής εργασίας: η συνεργασία, με τον καταμερισμό της εργασίας και με τη σύνδεση της εργασίας με τις φυσικές επιστήμες.
Και προς τις δυο πλευρές ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής καταργεί την ατομική ιδιοκτησία και την ατομική εργασία, αν και με αντιφάσκουσες πλευρές.
3) Δημιουργία της παγκόσμιας αγοράς.
Η τεράστια παραγωγική δύναμη, σε σχέση με τον πληθυσμό, που αναπτύσσεται στα πλαίσια του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και η αύξηση, αν και όχι στην ίδια αναλογία, των κεφαλαιοκρατικών αξιών (όχι μόνο του υλικού τους υποβάθρου), που αυξάνουν πολύ πιο γρήγορα από τον πληθυσμό, έρχεται σε αντίφαση με τη βάση, που στενεύει όλο και περισσότερο σε σχέση με τον αυξανόμενο πλούτο και για την οποία δρα αυτή η τεράστια παραγωγική δύναμη, έρχεται σε αντίφαση και με τις σχέσεις αξιοποίησης αυτού του ογκούμενου κεφαλαίου. Από εδώ οι κρίσεις'' (σ. 336-337)
''Επομένως, ο πραγματικός πλούτος της κοινωνίας και η δυνατότητα συνεχούς διεύρυνσης του προτσές αναπαραγωγής της δεν εξαρτώνται από τη διάρκεια της υπερεργασίας, αλλά από την παραγωγικότητά της και από τους λίγο-πολύ πλούσιους όρους παραγωγής, κάτω από τους οποίους συντελείται. Το βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει στη πραγματικότητα εκεί που παύει η εργασία να υπαγορεύεται από ανάγκη και από εξωτερική σκοπιμότητα. Βρίσκεται επομένως από αυτή τη φύση του πράγματος πέρα από τη σφαίρα της καθεαυτό υλικής παραγωγής [...] Η ελευθερία στον τομέα αυτό μπορεί να συνίσταται μόνο στο ότι ο κοινωνικός άνθρωπος, οι συνεταιρισμένοι παραγωγοί θα ρυθμίζουν ορθολογικά αυτή τους την ανταλλαγή της ύλης με τη φύση, θα την υποτάσσουν στον κοινό έλεγο από μέρους τους, αντί να κυριαρχούνται από αυτήν σαν από μια τυφλή δύναμη, όταν θα την πραγματοποιούν με τη μικρότερη δυνατή δαπάνη δυνάμεων και κάτω από όρους αντάξιους και ταιριαστούς με την ανθρώπινη φύση τους. Ωστόσο αυτό παραμένει πάντα ένα βασίλειο της ανάγκης. Πέρα από αυτό αρχίζει η ανάπτυξη των δυνάμεων του ανθρώπου, σαν αυτός καθεαυτός σκοπός, το πραγματικό βασίλειο της ελευθερίας που μπορεί όμως να ακμάσει μόνο πάνω στη βάση εκείνου του βασιλείου της ανάγκης. Ο βασικός όρος είναι η συντόμευση της εργάσιμης μέρας'' (σ.1007-1008).

πηγη: Ταξικές Μηχανές